ریزپردازنده (Microprocessor) تراشه کوچکی می‌باشد که از تعداد بسیار زیادی قطعات نیمه‌هادی به‌صورت یک مدار مجتمع ساخته‌شده است، ترانزیستورها بیشترین نقش در ساخت این تراشه را دارا می‌باشند و به‌منظور پردازش عملیات‌های ریاضی و منطقی طراحی‌شده اند.
ریزپردازنده مرکز اصلی هر سیستم رایانه‌ای دستی یا رومیزی است که به‌عنوان واحد پردازشگر مرکزی فعالیت می‌کند و همچنین یک سیستم محاسبه‌ای کامل است که روی یک تراشه واحد و کوچک ساخته می‌شود و مجموع دستورهای که برای آن تعریف‌شده است را اجرا می‌کند.
ساختار درونی یک ریزپردازنده بر اساس سال طراحی و اهداف ساخت آن، بسیار متفاوت است. پیچیدگی مدار مجتمع تشکیل‌دهنده با محدودیت‌های فیزیکی مانند، تعداد ترانزیستورهایی که می‌توان آنها را در یک تراشه قرارداد، تعداد خطور ارتباطی که می‌توانند پردازنده را به دیگر بخش‌های آن متصل کنند و تعداد اتصالات موردنیاز در تراشه، همراه است. تکنولوژی پیشرفته تراشه‌های قدرتمندتر و پیچیده‌تری را امروزه ارائه می‌کنند.
یک ریزپردازنده از قسمت‌های مختلفی طراحی و ساخته‌شده است که این قطعات توسط تکنولوژی‌های روز در ابعاد بسیار کوچک در کنار همدیگر قرار می‌گیرند به‌طوری‌که ممکن هست چند میلیارد ترانزیستور در ساخت یک تراشه ریزپردازنده استفاده شود. به‌طورکلی ابعاد قطعات یک ریزپردازنده با مقدار داده قابل‌محاسبه رابط عکس دارد، به‌صورتی که هرچه قطعات کوچک‌تر باشند، مقدار محاسبات بیشتر می‌شود. به همین منظور تمامی تولیدکننده ریزپردازنده در تلاش هستند تا با استفاده از فناوری‌های جدید این ابعاد را کوچک کنند
یک ریزپردازنده از واحدهای مختلفی تشکیل‌شده است که این واحدها وظایف مختلفی در راستای هدف اصلی دارند. به‌طورکلی می‌توان گفت یک تراشه از واحد پردازش مرکزی، انواع حافظه‌های مختلف، ورودی و خروجی‌ها و مدار اصلی مجتمع ساخته‌شده است. در هنگام ساخت اولین ریزپردازنده‌ها، این واحدها به‌صورت جداگانه طراحی و تولید می‌شدند و توسط یک برد اصلی در کنار هم قرار می‌گرفتند و اتصال بین آنها انجام می‌شد. اما امروز با پیشرفت علم الکترونیک تمامی واحدها و قسمت‌های لازم در یک تراشه بسیار کوچک ساخته می‌شود؛ درحالی‌که فضای کمتری را اشغال می‌کند دارای قدرت و سرعت پردازش بسیار بالاتری می‌باشد. همواره یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های یک ریزپردازنده سرعت محاسبات آن می‌باشد، این سرعت توسط کمپانی سازنده به‌صورت واحد هرتز برای تراشه تولیدشده مشخص می‌شود و بیانگر سرعت در انجام محاسبات است.
به‌طور کلی یک ریزپردازنده به پنج دسته تقسیم می‌شوند، که هر دسته برای فعالیت خاصی طراحی‌شده است. این دسته‌ها به شرح زی می باشدند:
- Complex Instruction Set Microprocessors
- Reduced Instruction Set Microprocessor
- Superscalar Processors
- The Application Specific Integrated Circuit
- Digital Signal Multiprocessors
بخش های تشکیل دهنده یک ریزپردارنده مشخص کننده مشخصات آن تراشه هستند که این مشخصات به بخش های مختلفی به شرح زیر تقسیم می شود:
- External and Internal Data Bus
- Cache Memory
- Speed of Clock
- MIPS
- Power Consumption